Cengiz Han: Bir Devrin İmparatoru

Cengiz Han’dan bahsetmeden önce Cengiz Han öncesi havadislere göz atmak yerinde olacaktır.

Moğol adı, ilk başta yani 7. yüzyılda küçük, önemsiz bir kabilenin adıdır. Cengiz Han İmparatorluğu’nun kurulmasıyla beraber 13. yüzyıl başlarından itibaren tüm cihana yayılmış, büyük ve yaygın bir isim olmuştur.

Cengiz Han’dan önceki Moğollara Proto – Moğol denilmiştir. Cengiz Han İmparatorluğu’nun ortaya çıkışına dek 1400 yıllık tarihte iki büyük imparatorluk devri olmuştur.

Birincisi M.Ö 200-M.S 200’lere kadar süren – kuzeyde Hunların, güneyde Han sülalesinin hakim olduğu – devirdir. İkincisi Çin’de önve Sui, sonra da Tang sülalelerinin, kuzeyde de 552’de Göktürklerle başlayıp, Uygurların 840’ta yıkılmasına dek süren dönemdir.

İmparatorluklardan teşekkül bu evrensel nitelikteki dönemlerin arasında da irili ufaklı beylik ve boylardan oluşan ara dönemler de vardır.

12.yüzyılda beylik ve boyların bazılarının babadan oğula geçen sülaleler şeklinde yaşarken diğerlerinin ise, bu tür yapılanmaya karşı çıkan boylar olarak yaşamalarıdır.

Türkçe konuşanlar çoğunlukla beylik ve boylardan oluşan sülale usulü örgütlenme oluştururken, Moğolca konuşan beylik ve dağınık olarak yaşayan boylar sülale usulüne karşılar ve çoğu zaman bir boyu bir kişi değil birkaç kişinin yönetmesini ve böylelikle daha çok katılım olacağını düşünmüşlerdir.

İleride Cengiz Han adını alan Timuçin’in bağlı olduğu gruplar bu ikinci türdendi. Timuçin’e ilk katılanlara nöker “arkadaş, yoldaş” denilmiştir.

Timuçin’e katılanların arasında farklı boylardan gelenler olduğu gibi farklı yerden gelenlerde bulunmaktaydı. Ayrıca ticaret için Doğu Asya taraflarına gelen Orta Asyalı Müslüman Türk, İranlı vr Arap menşeli tüccarlar, Timuçin ile birlikte düzeni değiştirmek istemişlerdir.

Böylelikle Cengiz Han İmparatorluğu’nun oluşumunu hazırlayan iki sebep bulunmaktadır. Biri boylar ve beylikler arası çekişmeler ikincisi de, Orta Asyalı Müslüman tüccarların baskısıdır. Bunlardan birincisi kısa sürede çözümlenirken ikincisi ise daha uzun sürmüştür.

Timuçin

21 Ocak 1155’te doğmuştur. Babası Moğolların reisi Yesügay Bahadır, annesi Houlen Ece’dir. Moğol geleneklerine göre Yesügay oğluna, doğumundan önce mağlup edip esir aldığı Tatar reisi Timuçin’in (demirci) adını koymuştur.

Moğolların bir diğer adeti de küçük yaşta evlenmeleridir. Yesügay oğlu dokuz yaşına gelince ona kız arar ve Dey Seçen’in kızı Börte-Fuçin ile nişanlar. Timuçin on üç yaşında babasını kaybeder.

Timuçin, Yesügay’ın ilk erkek çocuğu olduğu için doğuştan bazı haklara sahipti. Lakin Timuçin’in babasına tabii olan beyler Timuçin’i yalnız bıraktıkları için Timuçin her şeyi kendisi elde etmiştir.

Timuçin diğer Moğollardan farklı özelliklere sahipti.

Güçlü, korkusuz ve cesurdu. Uzun boylu olduğu için kalabalıkta hemen kendisini belli ederdi. Ayrıca çok az konuşur, kolay arkadaş edinirdi. Dolayısıyla babasına tabii olan kabileler tek tek Timuçin’i yalnız bırakırlar. Çünkü Timuçin’in bu görevi yerine getiremeyeceğini düşünmüşlerdir.

Ailece yalnız bırakılan Timuçin, avcılık ve balıkçılık ile geçinirken süreklide baskılara maruz kalmışlardır.

Hatta nişanlısı Börte-Fuçin bile Merkitler tarafından esir alınıp Yesügay’ın dostu Tuğrul (Ong) Han’a hediye olarak sunulur. Ancak Tuğrul Han dostluk için Börte-Fuçin’i Timuçin’e göndermiştir. Timuçin’e inanmayıp giden bazı kabileler geri dönmeye başlamıştır.

On yedi yaşına gelen Timuçin artık düşmanlarla baş edebilen izlenimi vermeye başlamıştır. Böylece çevresindeki çekirdek yapıyı oluşturmuştur. Bu durumda nişanlısının yanına giderek onunla evlenir. Bu süre zarfında Timuçin birçok kabile ile mücadele ederek siyasi, idari ve askeri tecrübe kazanmıştır. Timuçin’in bu kasvetli süreci yirmi yedi yıl sürmüştür.

Timuçin’in Faaliyetleri

1195 yılında birçok kabile Timuçin’e katılmıştır.

Timuçin ilk 1196’da han seçilmiştir. Timuçin 1197 yılında Merkitler üzerine yürür ve onları mağlup eder. 1199 yılında Tuğrul Han ile birlikte Nayman hakanını bozguna uğratmıştır. 1200 yılında Timuçin ile Tuğruş Han Tayicutlarla anlaşan kavimlerin üzerine yürümüşlerdir.

1201’de Timuçin düşmanu kabileler Camuka Seçen’i büyük han ilan ederler. Buna sinirlenen Timuçin onların üzerine yürür ve onları bozguna uğratır.

Timuçin 1202’de Tatar üzerine büyük sefer yapar ve onlara büyük bir darbe indirir. Camuka ile Tuğrul ve oğlu, 1203’te Timuçin’e suikast düzenler. Bunu önceden duyan Timuçin Tuğrul’un ülkesini yağmalar.

1204’te Ongut hükümdarı Timuçin’e haber gönderir. Haberde Nayman hükümdarı ile Merkit hükümdarının anlaşma yaptığı ve bazı kavimlerin onlara iltihak ettiğini söyler. Timuçin, müttefik kuvvetleri basar ve onlaro oracıkta dağıtır. Timuçin 1205 yılında ilk defa Tangut ili üzerine sefer yapar ve orayı yağmalar.

Timuçin 1206 yılında, başta Tuğrul Han olmak üzere bütün bozkır hükümdarlarını hakimiyeti altına almıştır. Bu yılda yapılan kurultayda Timuçin “Cengiz” unvanıyla kağan ilan edildi ve tüm bozkır kavimlerinin en büyük hükümdarı durumuna gelmiştir.

1207 yılında Timuçin, Tangutlar üzerine ikinci kez sefer yapar ve pek çok ganimetle ülkesine döner. 1208’de Nayman hükümdarı Merkitlerle ittifak yapması üzerine Cengiz Han üzerlerine giderek onları mağlup eder. 1209’da Uygur hükümdarı Cengiz Han’a bağlılığını bildirir. 1210 yılında Cengiz Han Tangutlar üzerine yürür. Tangut hükümdarı kızını Cengiz’e verir ve itaat eder. Ertesi yıl Karluk Arslan Han, Cengiz’e tabiiyetini bildirir.

1212-1214 yılları arasında Cengiz’in orduları Hıtayları kendisine bağlamıştır. Cengiz Han 1215’te Balasagun civarını itaatine almıştır. 1217’de Kırgızları hakimiyetine almıştır. 1219 yılında Cengiz Han bütün ordularıyla Otrar üzerine yürür ve şehri kuşatır. Oğulları Çağatay ile Ögedey’i burada bırakıp kendisi Buhara üzerine yürür. 10 Şubat 1220’de Buhara alındı. Otrar’ın zaptını sağlayan Çağatay ve Ögedey Harzimşahlar’ın üzerine, Tuluy’da Horasan üzerine gönderilir. Merv’de onlarca yüzlerce binlerce sayısı belirsiz insan katledilir. İntikam hırsı hayvanlara bile acımamıştır.

Cengiz Han’ın Son Yılları

1220 yazını Nahşeb’de geçiren Cengiz, ardından Tirmizi almıştır. Ertesi yıl Belh’ i hakimiyetine kattı. 1223 yılını bugünkü Taşkent’te geçiren Cengiz, 1224’te Harizmşahları hakimiyetine alır. Harizmin zaptından sonra Cengiz, oğlu Cuci’ye Harizmi ve sefer yaptığı Sibirya’nın idaresini verir. 1225 yılında Moğolistan’daki karargahına döner. 1226’da tekrar Tangutlar üzerine gider ve ileri gelenlerini öldürtür.

Cengiz Han yurduna dönerken hastalanır, oğullarını çağırır ve vasiyetini bildirir. En büyük oğlu olan Cuci, Cengiz Han’dan önce öldüğü için kendisinden sonra Ögedey’in kağan olmasını istemiştir. Yasa işlerini Çağatay’a havale eder ve küçük oğlu Tuluy’u da orduların idaresine vermiştir. Bir kez daha Tangut üzerine sefer düzenleyen Cengiz Han, seferde tekrar hastalanır ve Ağustos 1227’de ölür.

Blok yazımı okuduğun için teşekkür ederim. Başka yazılarda görüşmek dileğiyle…

Kaynak

• Cengiz Han’ın Liderlik Sırları (Recep Hikmet Kırımlı-Erasmus Yayınevi)
• Moğolların Gizli Tarihi ( Ahmet Temir)
• İslam Ansiklopedisi