Şah İsmail, 17 Temmuz 1487 tarihinde Erdebil’de dünyaya geldi. Safevi Hanedanının kurucusu ve ilk şahıdır. 1. İsmail olarakta bilinir ve Ebü’l-Muzaffer Bahadır el-Hüseyni unvanıdır. Babasının adı Şeyh Haydar, annesinin adı Alemşah Halime Begüm’ dür. Babası Şeyh Haydar Safevi tarikatının şeyhi olup annesi Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın kızıdır.
İsmail’in babası o bir yaşında iken Şirvanşah Ferruh Yesar ile yaptığı mücadele de Akkoyunlular tarafından öldürüldü (9.7.1488). Şeyh Haydar’ın yerine oğlu Ali geçti. Ancak Akkoyunlu sultanı Yakup, yeğenlerinin gücünden rahatsız oldu ve onları (İsmail’i, kardeşleri Ali ve İbrahim) annesi ile beraber İstahr Kalesi’ne hapsetti. Bu kalede dört yılı aşkın gözetimde tutuldular.
İsmail’in Mücadelesi
Akkoyunlu hükümdarı kardeşine karşı Safeviler’in gücüne ihtiyaç duydu. Bu durumda İsmail’i ve kardeşlerini Tebriz’e getirtti. Safeviler’in başında Sultan Ali vardı. 1494’te Akkoyunlu hükümdarının kardeşi Sultan Ali’yi öldürttü. Sultan Ali’nin ölümü üzerine Safeviler’in başına küçük yaştaki İsmail geçti. Safeviler İsmail’i şeyh kabul edip Erdebil’e kaçırdı. Sonra Reşt’e oradan da Lahican’a götürdüler. İsmail burada Kadı Şemseddin Lahici’nin yanında önemli kişilerden Farsça, Arapça, Kur’an, tefsir gibi dersler aldı. Ayriyeten kızılbaş reislerden savaş tekniklerini öğrendi.
1498’de Akkoyunlu hükümdarının ölümü ile İran yeni bir karışıklığa girdi. Akkoyunlu ülkesi ikiye bölünüp iki bey arasında paylaşıldı. Bunu duyan kızılbaş reisleri İsmail’in ortaya çıkmasına karar verdiler. İsmail on iki – on üç yaşlarında Erdebil’e geçti. Burada çok kalmadan ayrılmak zorunda kaldı. 1500 senesinde Erzincan’a gitti. Bir süre burada kaldı ve bu süreçte kızılbaş Türkmenler onun çevresinde toplandı. Şah’a katılan kızılbaş Türkmenlerin bazıları şunlardır: Ustaclu, Avşar, Dulkadırlı, Çepni, Şamlu, Tekeli, Rumlu, Kaçar, Varsak vs. Şah İsmail, Anadolu’daki müridleri etrafında toplayıp Orta Anadolu’da bir ihtilal yapmak amacında olabilirdi. Ancak 2. Bayezid’in aldığı önlemler Şah İsmail’i Akkoyunlu ülkesine yöneltti.
Şah İsmail Tahta Geçti
İsmail 1500 yılının yazında Erzincan’dan ayrıldı ve Şirvanşahlar üstüne gitti. Şirvanşah Ferruh Yesar’ı öldürdü.1502’de Tebriz’e girdi ve tahta çıktı. Şah İsmail İran’da Şiiliği resmi mezhep ilan etti. On iki imam adına hutbe okuttu, para kestirdi ve ezanı değiştirdi. Şah İsmail hocası Şemseddin Lahici (Muallim Sadr) ‘yi sadrazamlığa getirdi. Şah, Akkoyunlu ülkesini paylaşan iki beyi Almakulağı savaşında (1503) yenilgiye uğrattı. Böylece pek çok Akkoyunlu toprağını ele geçirdi. 1504’te Firuzkuh, Gülhandan ve Asta kalelerini ele geçirdi. 1507 senesinde Şah, Diyarbakır’a doğru genişleyen Dulkadıroğlu Alaüddevle Bey’in üzerine gitti. Alaüddevle Bey savaşmak istemedi, İsmail ‘de Maraş ve Elbistan’ a zarar verip Tebriz’e geçti.
1508’de Irak-ı Arab’a yöneldi. Şah İsmail, Bağdat’ı savaşmadan ele geçirdi. Sonra Luristan ve Hürremabad’a hareket etti. Haviza, Dizful ve Luristan’ı aldı. Özbek Hanı Şeybani Han’da İran’ın bu durumundan faydalanıp topraklarını genişletti. Şah İsmail, Şeybani Han’a elçiler gönderip İran’a ait topraklardan çıkmasını söyledi. Şeybani Han ise İran’ın tüm topraklarını ele geçireceğini bildiren mektuplar gönderdi. Bu durumda Şah İsmail, Şeybani Han’ın üstüne gitti. 1510 senesinde cenk yapıldı. Bu cenkte Şeybani Han yenik düştü ve cenk sahasında öldürüldü. Böylelikle Merv’de Safeviler’e katıldı. 1511’de Güney Anadolu’da Tekeli Türkmenleri ayaklandı. Osmanlı bu ayaklanmayı bastıramadı. Ayaklanan Türkmenlerin amacı İran’a gidip Şah’a katılmaktı ve bunu başarılı bir şekilde gerçekleştirdiler. Bu sırada 2. Bayezid’in torunu Murad (Şehzade Ahmed’in oğlu) kızılbaş tacı giyip Şah tarafına geçti.
Çaldıran Savaşı
2. Bayezid’den sonra tahta geçen Yavuz Sultan Selim, Safeviler’in Anadolu ile ilişiğini kesmek için savaş hazırlıklarına başladı. Şah İsmail, Osmanlı kuvvetlerinin İran topraklarında ilerlediği haberini alır almaz Osmanlıları karşılamak için harekete geçti. 23 Ağustos 1514 tarihinde Çaldıran ovasında Osmanlılar ve Safeviler savaştı. Safeviler bu cenkte yenik düştü. Şah İsmail savaşta yaralandı ve savaş meydanından kaçırıldı. Şah, Çaldıran’da aldığı mağlubiyetten sonra sakin bir hayat geçirdi. Ne bir sefere çıktı ne bir savaşa katıldı. Hatta Şah, bu savaşta başarısız olduğunu düşündüğü komutanlarını öldürttü.
Son Olarak
1. İsmail, Osmanlılar ile sulh yapmak için çok çaba sarfettiyse de onun bu girişimleri sonuç getirmedi. Şah İsmail 24 Mayıs 1524 tarihinde 37 yaşında iç kanamadan hayatını kaybetti. Cenazesi Erdebil’de atalarının yanına defnedildi. Şah İsmail’in, sağlam vücutlu, güçlü, iyi bir okçu ve avcılığa meraklı olduğu belirtilmektedir. Şah İsmail’de diğer kızılbaşlar gibi sakalını tıraş edip yalnızca bıyık bırakırdı. Şah İsmail’in mührü “Z” biçiminde ve ceviz büyüklüğündedir. Mührünün ortasında kendi adı, çevresinde on iki imamın adları yer almaktaydı. Şah İsmail şiirlerinde “Hatai” mahlasını kullanmıştır.
Blok yazımı okuduğun için müteşekkirim. Başka yazılarda görüşmek dileğiyle…
Kaynaklar
- DİA, Şah İsmail
- Şah İsmail: Hayatı ve Şahsiyeti – Dergipark
