Kavalalı Mehmet Ali Paşa Islahatçıydı

Kavalalı Mehmet Ali Paşa 4 Mart 1769 tarihinde bugünkü Yunanistan’ın Kavala şehrinde doğdu. Kökeninin Arnavut olduğu sanılmaktadır, fakat atalarının toprak probleminden dolayı Konya’dan Kavala’ya göç ettiği düşünülmektedir. Kavalalılar Hanedanı’nın kurucusu olan Mehmet Ali Paşa, Mısır ve Sudan’ın ilk hidividir. Osmanlı Devleti’ne karşı ilginç bir şekilde hiç yenilmeyerek başarıyla sonuçlanan bir isyan çıkarmıştır. O dönem, Sudan, Mısır, Filistin, Lübnan ile Suriye’nin gerçek hükümdarı olarak kabul edilmiş ve 150 yıl boyunca hanedanı tarafından bu topraklar yönetilmiştir. Babası tütün tüccarı İbrahim Ağa’nın 17 evladından hayatta kalan tek evladıdır.

Babası ile birlikte tütün ticareti yapıyordu.

Babasının genç yaşta ölümünden sonra amcası Tosun Paşa’nın himayesinde tütün ticaretiyle uğraşmaya devam etti. Amcası Tosun Paşa’nın Osmanlı devleti tarafından idamından sonra tamamen kimsesiz ve hamisiz kaldı. Leon isimli Fransız bir tüccarla tanıştı ve işine devam etti. Napolyon’un 1798’de Mısır seferi sırasında Fransızlar’ı Mısır’dan çıkarmakla yükümlü kaptan-ı derya Küçük Hüseyin Paşa, Kavala Çorbacısı Hüseyin Ağa’dan bir miktar kuvvet istemiş, Hüseyin Ağa da içlerinde yeğeni Mehmet Ali Ağa da bulunan 200 güzide askerini göndermiştir. Mısır’ın geri alınmasından sonra Kavalalı Mehmet Ali Paşa siyasi ve askeri kabiliyetini göstererek 1804 senesinde vezirlikle istediği makama erişmiştir.  

Kavalalı Mehmet Ali Paşa genellikle Osmanlı Devleti’ne karşı yürüttüğü isyan ve ordusuyla Kütahya’ya kadar gelmesi ile tanınmaktadır. Alaylı bir subay olduğu için okuma yazma bilmemektedir. Bu kötü şöhretin arkasında Mısırlı Mehmet Ali Paşa’nın siyasetini anlamak; Mısır’ın ve Ortadoğu’nun tarihini anlamak ve günümüz Ortadoğu’sunu aydınlatmak açısından önem arz etmektedir. Osmanlı padişahı 3. Selim’in tahta çıkışından Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın ölümüne kadar geçen 60 sene Osmanlı İmparatorluğu ve Mısır yöneticilerinin ordularını Avrupalılara benzettikleri, devlet eliyle yapılan askeri reform süreçlerini kapsamaktadır. Başta sadece askeri gibi görülen bu reformlar, hükümet kurumlarının yeniden yapılandırılmasını ve yeni bir anlayışla kurulmuş eğitim kurumlarını gerektirmiştir. Tüm bunlar Osmanlı devleti ve Mısır valiliği içerisinde bir seçkinler grubu oluşmasına ön ayak olmuştur. Gerek Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa gerekse Osmanlının reformist padişahı II. Mahmud halka doğrudan dokunmayı ve aracıları (ulemalar, millet liderleri) ortadan kaldırmayı amaçlamışlardır. Askeri reformlarla başlayan bu süreç kapılarını birçok değişime açmıştır.

Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa’nın Yükselişi

Mehmet Ali Paşa’nın Mısır Valiliğini almasından önce Mısır kimilerinin tasvir ettiği gibi tecritte değil ise de Memlüklü olan ve Kölemenler ismi verilen gruplar arasında yaşanan güç savaşlarına ve ağır vergi politikalarına şahit olmaktaydı. Kırsalda ve şehirde düzen yoktu. Tüm bunları değiştiren şey Mısırlı Mehmet Ali’nin kesin otoritesi oldu. 

1700’lerin sonunda Mısır, Napolyon’un gelişiyle beraber sömürge rekabetinin bir parçası haline gelmişti. Mısırda etkin güç olarak bulunan Memlüklü düzensiz ve küçük gruplar Fransızlara karşı durabilecek güçte değillerdi. Nitekim Napolyon’un Akra’da yenilgiye uğraması için bir İngiltere-Osmanlı ittifakı gerekecekti. Fransızların yenilgisine kadar beş sene Mısır Fransız yönetiminde kaldı. Bu durum ve Fransızların Kavalalı üzerindeki etkisi siyasetinde büyük rol oynamıştır. 

Kavalalı Mehmet Ali Paşa, Fransızların gidişinden sonra ortaya çıkan otorite boşluğunu doldurmak için savaşan gruplardan biriydi. Zamanın Mısır Valisi Hurşid Paşa’yı halkla beraber başlattığı bir ayaklanma ile tahttan indirmiştir. 1805’te İstanbul tarafından da Mısır Valisi olarak kabul edilmiştir. Kavalalı Mehmet Ali paşanın zekası buradan dahi tespit edilebilir. 

Vali olur olmaz ciddi ve radikal işlere teşebbüs eden Mehmet Ali Paşa;

• Mısır’da etkili olan kölemenleri ortadan kaldırdı.
• Avrupa’dan getirttiği hocalarla yeni bir ordu kurdu.
• 1811 yılında Mısır’daki yönetimde hâlen etkili Memlük Beylerine kesin olarak son verdi.
• Daha sonra 1811-1818 seneleri arasında orduları Osmanlı Sultanı adına Vahhabilere karşı savaştı. Askerin gücünün düşük olduğunu burada farketti ve yeni askeri düzenleme yapılmasına karar verdi. Mekke ve Medine’yi Vahhabiler’in elinden alarak ününü ve nüfuzunu arttırdı.
• Sudan’ın fethi için 1821 tarihinde Sudan’a gönderdi. Böylelikle Sudan, Mısır’ın kontrolü altına girdi.
• Mora İsyanı’nı yeni askeri düzenini denemek için bir fırsattı, isyanı bastırarak Osmanlı Devletine destek oldu. Böylece yeni askeri gücünün farkına vardı.

Aşağıdaki resimde bulunan Beykoz Kasrı veya Beykoz Mecidiye Kasrı Mısır Hidivi Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından Sultan Abdülmecit’e sadakat göstergesi olarak yapılmıştır.

Mehmet Ali Paşa’nın Islahat Politikaları

Her ne kadar Mehmet Ali, Osmanlı’nın zayıflamasından faydalanıp kendi hanedanlığını kurmak isteyen bir mutlakıyet yanlısı olarak görünse de, Mehmet Ali aslında Ortadoğu’da ordunun ve orduyu besleyen kurumların devlet eliyle Avrupalılaştırılması sürecinin babasıdır. 

Silahlı kuvvetleri baştan aşağı yeniden düzenlemiştir, idari yapıyı değiştirmiştir ve merkezi bürokrasi sistemini yerleştirmiştir, mülkiyet ve tarımsal üretim sistemlerini değiştirmiştir, ülkeye ağır sanayiyi getirmiştir ve 1830’larda kuzey Sudan’ı, Arabistan’ın batı kıyılarını, Büyük Suriye’nin tamamını ve güneybatı Anadolu’nun bazı bölgelerini kapsayan bir imparatorluk kurmuştur. 

Mehmet Ali Paşa’nın siyasal hedefi, Osmanlı İmparatorluğu’ndan bağımsızlığını kazanarak ailesi adına Mısır’da bir hanedan kurmaktı.

Bağımsızlığın ancak güçlü bir ordu ve donanmayla elde edilip korunacağına inanmaktaydı. İngiliz ve Fransız askerlerini görünce kendi ordusunun da Avrupa örneğine göre kurulmasına karar vermiştir.

Kavalalı Mehmet Ali Paşa, siyasal rakipleri ve reformların önündeki büyük engeller olarak gördüğü Memlukleri ortadan kaldırmaya karar verdi. Kahire kalesinde Memlük beylerine verdiği şölenden çıkan yaklaşık yetmiş dört Memluk liderini öldürtmüştür. Bu olayı izleyen aylarda ülkede Memluk gücü kırılmıştır ve Mehmet Ali, Avrupa modeli bir orduyu yapılandırmaya başlamıştır.

Mehmed Ali Paşa, güçlü ve düzenli ordusunu beslemek için Avrupa tipi subay okulları açmıştır ve birçok öğrenciyi eğitim için Avrupa’ya göndermiştir. Zamanla yetiştirilen bu öğrenciler, askeri amaçlarından üstün vazifeler edindirilmiştir. Ayrıca, matbaayı Osmanlı’dan çok önce ülkesinde getirmiş ve Resmi Gazete denilebilecek türden olan el-Vakayi Mısırriye’yi kurdurmuştur. 

1800’lerin Osmanlısında Vakıf gelirleri vergilerden ve denetimden muaf tutulmaktaydı.

Bu durum, yolsuzluğa neden olmakta ve ulemalar, devlet memurları gibi yüksek makamlı kişilerce suiistimal edilmekteydi. Mısırlı Mehmet Ali Paşa bu topraklara el koyarak, buralardan vergi geliri elde etmeye başlamıştır. 

Mısırlı Mehmed Ali Paşa, tarım ürünleri ıslahı konusunda da oldukça başarılı olmuştur ki bunların en bilineni Jumel pamuğudur. Avrupa tekstili Jumel pamuğunu benimsemekteydi ve bu ürün kısa zamanda Mısır ekonomisinin en karlı ürünü haline gelmiştir. Nehir sularından da oldukça verim alınmaya başlanmıştır. Tüm bu zaman ve güç gerektiren işler köylülerin zorunlu çalıştırılmasıyla mümkün olmuştur. Yeni alanların tarıma açılmasıyla ortaya çıkan iş gücü ihtiyacını karşılamak isteyen Mehmed Ali Paşa Sudan halkını köleleştirmek için burayı işgal etmiştir. Fakat Mehmed Ali Paşa’nın düşündüğünün aksine, Sudanlı insanlar Mısır’ın sıcağına uyum sağlayamamıştır ve müthiş ölümlere neden olmuştur. Ek olarak, tütün ticareti konusunda da çeşitli ıslah çalışmaları yapmıştır.

Mehmet Ali Paşa, ticari anlamda da kendi kontrolündeki alanlarda bir tekel oluşturmuştur. Köylüden ürünlerini tek fiyata alarak bunları Avrupalı tüccarlara daha yüksek bir fiyattan satmaktaydı.

Askeri Alanda Yapılan Islahatlar

• 1820’de Asvan’da ilk harbiye mektebi açıldı.
• Modern ordu kurmak için Süleyman Paşa’dan ve başta Fransızlar olmak üzere her türlü yabancı uzmandan faydalanıldı.
• Kısa bir süre içinde askerî okullar çoğaldı.
• Piyade, topçu, süvari, bahriye okulları açıldı.
• Silah ve mühimmat için fabrikalar kuruldu.
• 1810’da Mısır donanmasının temeli Bulak’ta atıldı.
• Önceleri Fransa ve İtalya’da gemi inşa ettirildi.
• Daha sonra İskenderiye’de bir tersane yaptırıldı.

Eğitim Alanında Yapılan Islahatlar

• Avrupa’ya öğrenci gönderildi.
• Memleketin her yanına çeşitli okullar açıldı. Bu okullarda Avrupa tarzında programlar uygulandı.
• 1816’da hendese mektebi,
• 1827’de tıbbiye,
• 1834’te mühendishane kuruldu.
• Bunların yanında tıp, ziraat, sanat, dil gibi çeşitli okullar açıldı.
• 1837’de Maarif Vekâleti kuruldu.
• 1820 yılında ilk matbaa Bulak’ta açıldı.
• Öncelikli olarak yeni okullar için gerekli kitapların ve daha sonra Arapça, Türkçe ve bir miktar da Farsça klasik eserin basımı burada gerçekleştirildi.
• 1828’de Vekāyi-i Mısır adlı resmî bir gazete Arapça ve Türkçe olarak yayımlanmaya başlandı.

Tarım Alanında Yapılan Islahatlar

• Sulama sistemi yenilendi ve genişletildi.
• Nil taşkınlarının önlenmesi amacıyla birçok set inşa edildi.
• Bu kanalların en önemlisi 1820 yılında açılan ve padişahın adını taşıyan Mahmûdiye kanalıdır.
• Siyasi gücünü emniyete alır almaz iltizam usulünü kaldırdı.
• Böylece Mısır arazisinin büyük bir kısmını ele geçirdi.
• 1821 yılına kadar Aşağı ve Yukarı Mısır’daki ekilebilir arazinin tamamını kayda geçirdi ve vergilendirdi.
• Vakıf arazilerini zaruri masrafları hükümet tarafından karşılanmak üzere devletleştirdi.

İdare Alanında Yapılan Islahatlar

• Devlet işlerini divan ve meclisler vasıtasıyla yönetiyordu.
• Askerî, ticarî, hâricî vb. çeşitli işleri deruhte etmek üzere en önemlisi, Dîvânü’l-hidîvî idi.
• Bu divanların yanı sıra bazısı istişarî yapıda olmak üzere Meclisü’l-husûsî de vardı.
• 1813 yılından vilâyetlerin sayısını azaltıp merkezî bir yönetimi buralarda hâkim kıldı.
• 1840 yılında yeni idarî taksimat gereğince Mısır yedi müdürlüğe ayrıldı.
• Her müdürlük merkezlere, merkezler kısımlara, kısımlar da nahiyelere bölündü.  

Kavalalı Mehmet Ali Paşa Hangi Padişah Döneminde İsyan Etti

Kavalalı Mehmet Ali Paşa Sultan II. Mahmut döneminde bazı siyasi anlaşmazlıklar nedeniyle isyan etmiştir.

Mısır Meselesinin Kronolojisi

6 Temmuz 1827: Mora İsyanının bastırılması sonucunda İngiltere, Fransa ve Rusya üçlü bir anlaşmayla barış istediler.

20 Ekim 1827: Osmanlı Devleti bunu kabul etmeyince Navarin Limanı’na giren müttefik donanması Osmanlı-Mısır donanmasını imha etti.

9 Temmuz 1828: Mehmet Ali Paşa müttefikleri temsil eden İngiliz Amiral Codrington ile İskenderiye’de bir antlaşma imzaladı. Osmanlı İmparatorluğundan habersiz Mora’daki kuvvetlerini geri çekti.

Mehmet Ali Paşa, Osmanlı Devleti’inden Mora’daki kayıpları karşılığında Suriye’nin kendisine verilmesini istedi fakat idare bunu kabul etmedi.

2 Kasım 1831: Bunun üzerine yayılmacı politikasını gerçekleştirmek amacıyla Suriye’yi ele geçirmek için Akkâ Valisi Abdullah Paşa ile arasındaki bir ihtilâfı bahane ederek İbrâhim Paşa kumandasındaki bir orduyu Suriye’ye gönderdi. Mısır kuvvetleri kısa bir sürede Kudüs, Nablus, Sûr, Sidon, Beyrut ve Trablus şehirlerini ele geçirdi.

Mart 1832: Anlaşma taraftarı olan Osmanlı Devleti, sonuç alamayınca Ağa Hüseyin Paşa’yı Osmanlı ordusuna serasker olarak tayin etti. Yayımlanan yıllık tevcîhat listesinden Mehmed Ali Paşa ile oğlu İbrâhim’in adları çıkarıldı. Bir fetva ile Mehmed Ali Paşa ve İbrâhim âsi ilân edilerek Mısır, Girit, Cidde ve Sayda eyaletlerinin idaresi Ağa Hüseyin Paşa’ya verildi.

14 Nisan 1832: Mehmet Ali Paşa ilk karşılaşmasında Osmanlı kuvvetlerini Zerraa denilen yerde yenilgiye uğrattı.

27 Mayıs 1832: Akkâ’yı teslim aldı.

Temmuz 1832: Mısır kuvvetleri önce Halep Valisi Mehmet Paşa kumandasındaki öncü Osmanlı kuvvetlerini, ardından Hüseyin Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusunu Beylan’da (Belen) yenilgiye uğrattı. Konya üzerine hareket eden Mısır birlikleri hiçbir mukavemetle karşılaşmadı.

21 Aralık 1832: İbrâhim Paşa, Sadrazam Reşid Mehmed Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusunu da yendi. Artık Anadolu değil Osmanlı başkenti İstanbul’da tehlikedeydi. Bir türlü durdurulamayan İbrahim Paşa komutasındaki Mısır kuvvetleri Kütahya’ya kadar ulaştı.

3 Mayıs 1833: Babıali ile Kütahya’da bazı sonuçsuz görüşmeler sonunda Avrupa baskısı ve Rus kuvvetlerinin yardım için İstanbul’a gönderilmesi karşısında Mehmed Ali Paşa’nın taleplerini kabul etmek ve uzlaşmak mecburiyetinde kalan Sultan II. Mahmud, Adana’nın İbrâhim Paşa’ya muhassıllık olarak verilmesine kabul etti.

5-6 Mayıs 1833: Bu hususta ferman yazılıp Kütahya’ya gönderildi.

Ağustos 1834: Mehmet Ali Paşa bölgedeki nüfuzunu arttırmak için bazı baskı politikası uygulamış bunun sonucunda genel bir hoşnutsuzluğa sebep oldu, patlak veren isyanlar kısa sürede Lübnan ve Filistin’de de etkisini göstermeye başladı ve İbrâhim Paşa tarafından kanlı bir şekilde bastırıldı. 

4 Eylül 1834: Babıali üzerinde baskı oluşturmak amacıyla Avrupa devletleri temsilcilerine bağımsızlık yolunda kararlı oldukları şeklinde beyanlarda bulundu. Diğer taraftan Mehmed Ali Paşa’nın yayılmacı politikası İngiltere’nin Hindistan politikalarından dolayı İngiltere’ye rahatsızlık vermeye başladı.

25 Mayıs 1838: Suriye’deki bazı karışıklıkları fırsat bilerek Babıali’nin diplomatik girişimlerde bulunması üzerine Mehmed Ali Paşa’yı harekete geçirdi, Batılı devletlerin temsilcilerine tekrar bağımsızlığını ilân etme niyetinde olduğunu bildirdi.

24 Haziran 1839: Ancak Suriye halkında destek alan padişah sorunu silah zoruyla halletmeye karar verdi. Hâfız Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu ile Mısır kuvvetleri arasında Nizip’te meydana gelen muharebe Osmanlı kuvvetlerinin yenilgisiyle sonuçlandı. Haber ulaşmadan Sultan vefat etti. Osmanlı donanması Kaptanıderyâ Ahmed Fevzi Paşa tarafından Mısır’a teslim edildi.

15 Temmuz 1840: Bâbıâli ile Mehmet Ali Paşa arasındaki mücadele bir anda tekrar Avrupa güçlerinin en önemli meselelerinden biri haline geldi. Bâbıâli, İngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya temsilcileri tarafından Londra Antlaşması imzalandı. Antlaşma gereği Mısır ve kaydı hayat şartıyla Akka Mehmet Ali Paşa’ya verildi.

Kasım 1840: Fransa’nın baskısıyla Mehmet Ali bu şartları kabul etmemesi üzerine antlaşma gereğince İngiltere, Avusturya ve Osmanlı gemilerinden oluşan bir donanma Suriye açıklarına geldi ve kısa sürede Sayda, Beyrut ve Hayfa ele geçirildi.

4 Kasım’da Akkâ düştü.

27 Kasım 1840: Böylece Mehmet Ali Paşa kuvvetlerinin Mısır ile irtibatı kesilmiş ve hareket gücü sınırlandırılmıştı.

15 Eylül’de Mısır valiliğinden azledilen Mehmet Ali Paşa, Amiral Napier ile bir anlaşma imzaladı ve Mısır’ın kendisine iade edilmesi durumunda Osmanlı donanmasını tekrar verip Suriye’yi boşaltmayı teklif etti.

24 Mayıs 1841: Mısır Mehmet Ali Paşa soyundan gelen en büyük erkek evlâda verileceği ilân edildi.

Böylece Beynelmilel bir sorun haline gelen Mısır meselesi, Kavalalı Mehmet Ali isyanı son bulmuş oldu.

Kavalalı Mehmet Ali Paşa’nın Hayatının Geri Kalanı

Mısırlı Mehmet Ali Paşa’nın isyandan sonraki hayatı eskisine nazaran daha sakin geçmiştir. Mısırda hüküm sürdüğü dönemde şu an Ortadoğu olarak bölgenin ekonomisini büyük oranda geliştirmiştir. Çağdaşları Mustafa Reşid ve Mehmed Emin Paşa gibi usta bir siyasetçidir ve Avrupa ile sık sık temaslarda bulunmuştur.

Ölümünden sonra başa oğlu İbrahim Paşa geçmiştir. Mehmet Ali’nin oğlu Tosun Paşa zamanında kutsal toprakları Vahhabi denetiminden kurtarmıştır. Ünlü Tosun Paşa filminin ilhamı da buradan gelmektedir. Hıdivliğin sona ermesi ise Kavalalı soyundan gelen Abbas Hilmi Paşa döneminde uzun süredir egemenliği altında olduğu İngiltere’nin hıdivliği tanımadığını ilan edişiyle olmuştur. Her ne kadar Kavalalı Mehmet Ali Paşa bir reformist olarak değerlendirilse de, bakış açısı büyük oranda Osmanlı Devletininkine benzemektedir. Binaenaleyh kendi saltanatı süresince geliştirdiği ekonomik kalkınmaya karşın halkın ekonomik refah düzeyinde herhangi bir artış olmamıştır. Fakat kendisi ve politikalarıyla Mısır tarihinde yeni bir sayfa açmıştır. 

Kavalalı Mehmet Ali Paşa 1846’da İstanbul’u ve Kavala’yı ziyaret etti.

1848 senesinde akıl sağlığını yitirdi. Eylül 1848 sıralarında İbrâhim Paşa İstanbul a çağrıldı ve Mısır valiliğine tayin edildi. 10 Kasım 1848 tarihinde ancak hasta olan İbrâhim Paşa da kısa bir zaman sonra vefat etti. Yerine Tosun’un oğlu Abbas Hilmi Paşa geçti.

2 Ağustos 1849 tarihinde Mehmet Ali Paşa İskenderiye’de vefat etti ve Kahire Kalesi’nde inşa ettirmiş olduğu yeni caminin hazîresine defnedildi.

Kaynak

Bu yazı William L. Cleveland’- Modern Ortadoğu Tarihi kitabından,
İslam Ansiklopedisi Kavalalı Mehmet Ali Paşa Maddesinde,
Wikipedia internet sitesinden faydalanılarak yazılmıştır.